کتابشناسی قربانیان سلاح‌های شیمیایی

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی قربانیان سلاح های شیمیایی، نخستین قرارداد بین‌المللی برای محدودسازی استفاده از سلاح‌های شیمیایی به سال 1675 میلادی برمی‌گردد. هنگامی که فرانسه و آلمان با امضای موافقتنامه‌ای در استراسبورگ درباره ممنوعیت کاربرد گلوله‌های سمی به توافق رسیدند.

دویست سال بعد در سال 1874«کنوانسیون بروکسل درباره حقوق و قوانین جنگ» کاربرد سموم یا سلاح‌های سمی و نیز سلاح‌ها، پرتابه‌ها و موادی را که باعث مصدومیت و رنج غیرمعمول می‌شود، ممنوع اعلام کرد. پیش از پایان قرن نوزدهم و در سال 1899 کنفرانس بین‌المللی صلح در لاهه برپا شد و منجر به امضای موافقتنامه‌ای در ممنوعیت استفاده از پرتابه‌های جنگی محتوی گاز سمی گردید.

با وجود این سه توافقنامه بین‌المللی، در طول جنگ جهانی اول (1918-1914) جهان شاهد هولناک‌ترین کشتارهای ناشی از کاربرد سلاح‌های شیمیایی بود. تلفات بی‌شمار و حملات وسیع شیمیایی با به‌کارگیری شیوه‌های نوین کاربرد گازها و مواد سمی مهلک و ناتوان‌کننده در این جنگ باعث بروز نگرانی‌های عمیقی در سطح جهان و منجر به انعقاد یکی از معروف‌ترین معاهدات بین‌المللی عدم کاربرد سلاح‌های شیمیایی یعنی «پروتکل 1925» ژنو شد که در آن کاربرد گازهای خفه‌کننده، سمی یا سایر گازها و نیز شیوه‌های جنگ میکروبی منع شده است. اکثر کشورهای جهان از جمله ایران و عراق این پروتکل را امضا کردند.

پس از نزدیک به 20 سال مذاکرات فشرده در «کنفرانس خلع سلاح» سرانجام متن نهایی کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی نیز در سال 1992 آماده و مورد توافق اعضا واقع شد. این کنوانسیون در 13 ژانویه 1993 طی مراسمی در پاریس به امضای 130 کشور جهان و سپس به امضای دبیرکل سازمان ملل رسید.

از زمان امضا شدن کنوانسیون سلاح‌های شیمیایی تا لازم‌الاجرا شدن آن (1997-1993) مسوولیت فراهم‌نمودن ساز و کارهای اجرایی شدن کنوانسیون و چگونگی آن به عهده کمیسیون مقدماتی بود که در لاهه استقرار داشت. با لازم‌الاجرا شدن کنوانسیون در سال 1997 مسوولیت حسن اجرای مفاد کنوانسیون از جمله برنامه‌های راستی‌آزمایی و بازرسی‌ها و آموزش بازرسان و سایر امور اجرایی کنوانسیون به عهده سازمانی تحت عنوان «سازمان منع سلاح‌های شیمیایی ( OPWC)» گذاشته شد که مقر آن در شهر لاهه هلند بوده و محل دائمی اجلاس‌های سالیانه و سایر اجتماعات رسمی کشورهای عضو کنوانسیون است.

 

تهاجم ارتش متجاوز صدام به جمهوری اسلامی ایران در 31 شهریور ماه 1359 منجر به اشغال بخش‌هایی از خاک ایران در طول ماه‌های اولیه جنگ گردید. با تجدید قوای نیروهای رزمنده و آغاز عملیات آفندی علیه ارتش صدام به تدریج سرزمین‌های اشغال‌شده آزاد شد که اوج آن حماسه خرداد 1361 و آزادسازی خرمشهر بود. پس از آن سلسله عملیات نظامی موفقیت‌آمیزی انجام شد که ضمن کشاندن جبهه نبرد به خاک دشمن، تهدیدی جدی برای نقاط استراتژیک درون خاک عراق از جمله بندر مهم و سوق‌الجیشی بصره و جزایر نفت‌خیز مجنون در جنوب و ارتفاعات مهم کردستان عراق به شمار می‌رفت.

در چنین شرایطی و با تغییر موازنه نظامی جنگ به سود ایران، ارتش بعثي صدام که خود را در آستانه سقوط می‌دید به یکی از پلیدترین جنایات جنگی تاریخ معاصر دست زد  و برای اولین بار پس از جنگ اول جهانی به کاربرد وسیع سلاح‌های شیمیایی علیه رزمندگان و مردم بی‌دفاع ایران روی آورد. هرچند در طول سال‌های 1359 تا 1362 ارتش عراق در جبهه‌های غرب و میانی به صورت محدود از سلاح‌های شیمیایی استفاده کرده بود، اما وسیع‌ترین حملات شیمیایی در طول عملیات خیبر (اسفند 1362در جزایر مجنون)، عملیات بدر (اسفند 1363در جزایر مجنون)، عملیات والفجر 8 (بهمن 1364تا فروردین 1365در فاو)، کربلای 4 و 5 و 8 (دی ماه 1365تا فروردین 1366در شرق بصره و شلمچه)، والفجر 10 (اسفند 1366و فروردین 1367در کردستان عراق و حلبچه) و تک‌های متعدد ارتش صدام از فروردین 1367تا پایان جنگ (مرداد 1367) و در جبهه‌های مختلف اتفاق افتاد.

در همین شرایط و برای اولین بار، رژیم صدام از سلاح‌های شیمیایی علیه مردم غیرنظامی در مناطق مسکونی ایران و کردستان عراق استفاده کرد که منجر به شهید و مصدوم شدن هزاران نفر از مردم بی‌دفاع شد.

اوج این جنایات بمباران شیمیایی شهر «سردشت» در استان آذربایجان غربی بود که در هفتم تیرماه 1366 منجر به شهید و مصدوم شدن بیش از 4500 نفر از مردم این شهر شد.

علاوه بر این شهر و روستاهای اطراف بانه (فروردین 1366)، شهر حلبچه (اسفند 1366)، روستاهای اطراف مریوان (اسفند 1366و فروردین 1367)، شهر نودشه (فروردین 1367)، روستاهای اطراف سرپل ذهاب (مرداد 1367) و شهر اشنویه (مرداد 1367) نیز هدف حملات شیمیایی صدام واقع شدند. در این حملات از انواع عوامل شیمیایی جنگی علیه مردم روستاها و شهرهای مرزی استفاده می‌شد. تنها در یکی از این حملات که 28 اسفند 1366در منطقه مریوان رخ داد، روستاهای منطقه «قلعه‌جی» تا «دزلی» با بیش از 300 بمب شیمیایی هدف قرار گرفت و به روستای کوچک قلعه‌جی بیش از 11 بمب شیمیایی اصابت کرد.

بیمارستان‌ها و مراکز درمانی نیز از حملات شیمیایی رژیم صدام مصون نماندند. دو نمونه از بارزترین این جنایات عبارتند از: بمباران شیمیایی بیمارستان صحرایی حضرت فاطمه (س) در آبادان (ششم و هشتم اسفند 1364)، بمباران شیمیایی بیمارستان صحرایی 528 سومار (دهم دی ماه 1365). آمارهای اولیه شهدا و مصدومان این حملات به تدریج افزایش یافت. چند تن از پزشکان متخصص و اساتید جراحی نیز به شهادت رسیدند.

رژیم صدام همچنین در ماه‌های پایانی جنگ به صورت رسمی تهدید کرد که شهرهای بزرگ ایران از جمله تهران را با موشک‌های مجهز به کلاهک شیمیایی مورد حمله قرار خواهد داد. با تداوم این تهدیدها برنامه‌هایی برای دفاع غیرنظامی و آموزش مردم در مقابل حملات شیمیایی احتمالی به اجرا درآمد.

به دنبال شدت یافتن کاربرد سلاح‌های شیمیایی توسط رژیم عراق و به درخواست رسمی جمهوری اسلامی ایران اولین گروه حقيقت‌یاب سازمان ملل متحد متشکل از چهار کارشناس برجسته سلاح‌های شیمیایی از کشورهای سوئد، استرالیا، اسپانیا و سوئیس در اسفند ماه 1362 (مارس 1984) به دستور دبیرکل سازمان ملل به ایران اعزام شدند. این هیئت در مدت اقامت خود در ایران ضمن معاینه مصدومین و نمونه‌برداری از مناطق آلوده و مشاهده بمب‌های شیمیایی منفجر نشده گزارش رسمی خود را تسلیم شورای امنیت کردند.

در این گزارش به صراحت کاربرد گاز خردل و عامل اعصاب (تابون) علیه رزمندگان ایرانی مورد تائید قرار گرفت. شورای امنیت نیز با صدور بیانیه‌ای بدون ذکر نام عراق به عنوان به کار برنده سلاح شیمیایی، طرفین جنگ را به پایبندی به پروتکل 1925 ژنو دعوت کرد. صدور بیانیه الزام‌آور نبود و بدون ذکر نام کشور خاطی، هیچ تاثیری بر ادامه روند جنایات جنگی رژیم صدام نداشت. در ماه‌های بعد به ویژه در اسفند ماه 1363(در عملیات بدر و در جزایر مجنون) و نیز در عملیات والفجر 8 (در بهمن ماه 1364 تا فروردین 1365) ارتش صدام در مقیاس وسیع‌تری از انواع سلاح‌های شیمیایی استفاده کرد.

به درخواست رسمی جمهوری اسلامی ایران، دبیرکل سازمان ملل مانوئل دومنیگوئز (یکی از چهار کارشناس قبلی) را مامور معاینه مصدومین شیمیایی ایران که در بیمارستان‌های اروپایی بستری بودند کرد. بدین‌ترتیب دومین گزارش کارشناسی که در آن کاربرد سلاح شیمیایی علیه ایران تائید شده بود، در آوریل 1985 توسط دبیرکل سازمان ملل به شورای امنیت تسلیم شد.

سومین گروه کارشناسی سازمان ملل به دنبال حملات وسیع شیمیایی عراق در منطقه فاو (عملیات والفجر 8) در مارس 1986 (اسفند ماه 1364) به ایران اعزام شد. این هیئت ضمن مصاحبه با تعداد زیادی از مصدومین شیمیایی در بیمارستان‌های اهواز و تهران از جمله تعدادی از اسرای عراقی که با صراحت به کاربرد سلاح شیمیایی توسط رژيم صدام اعتراف کردند، گزارش مفصلی مبنی بر کاربرد گاز خردل و اعصاب علیه رزمندگان ایران را به دبیرکل ارائه کردند که در 16 مارس 1986 به شورای امنیت تسلیم گردید. با انتشار این گزارش و نیز انعکاس وسیع تصاویر مربوط به مصدومین شیمیایی ایران که برای معالجه در بیمارستان‌های اروپایی از جمله انگلیس، بلژیک، آلمان، هلند، سوئد و اسپانیا بستری بودند و نیز تحت تاثیر افکار عمومی جهان، شورای امنیت در بیانیه 21 مارس 1986 به ناچار و برای اولین بار از عراق به عنوان به کار برنده سلاح شیمیایی علیه ایران نام برد. اما همچنان از صدور قطعنامه و اقدام عملی علیه این جنایت جنگی امتناع ورزید.

فروردین ماه 1366 و در منطقه عملیاتی کربلای 8 (شرق بصره) عراق اقدام به حملات سنگین شیمیایی با گازهای کشنده اعصاب کرد. در این حملات به صورت وسیع از عامل مهلک «سارین» استفاده شد. همچنین برای اولین بار در طول جنگ از موشک‌های کاتیوشای حاوی گازهای اعصاب علیه اهداف مختلف از جمله «مرکز تصفیه آب خرمشهر» استفاده شد و اکثر کارگران آن تصفیه‌خانه که از اهالی بومی منطقه بودند به شهادت رسیده یا مصدوم شدند. در ابتدای سال 1366همچنین مناطق وسیعی در کردستان عراق و ایران مورد حملات شیمیایی واقع شد. لذا چهارمین گروه کارشناسی سازمان ملل در اردیبهشت 1366 به ایران سفر کردند و ضمن تاکید بر کاربرد سلاح شیمیایی علیه غیرنظامیان جزئیاتی را از وضعیت تاسف‌بار زنان و کودکان مصدوم بیان نمودند. به دنبال آن شورای امنیت در بیانیه 14 می 1987(25 اردیبهشت 1366) از ادامه و تشدید کاربرد سلاح شیمیایی توسط عراق علیه ایران به ویژه غیرنظامیان ابراز نگرانی کرد، اما همچنان هیچ اقدام عملی برای متوقف ساختن جنایات ارتش متجاوز صدام صورت نپذیرفت.

رژیم صدام بدون هیچ‌ مانعی به حملات شیمیایی خود ادامه داد تا آنجا که در مقابل دیدگان جهانیان یکی از شرم‌آورترین جنایات جنگی در هفتم تیر ماه 1366 رخ داد. با بمباران شیمیایی شهر سردشت هزاران نفر از زنان و کودکان و مردم غیرنظامی این شهر هدف گاز ناتوان‌‌کننده خردل قرار گرفتند. چگونگی این حادثه به اطلاع شورای امنیت سازمان ملل رسید. اما هیچ هیئت کارشناسی برای بررسی این حادثه اعزام نشد و متعاقب عملیات والفجر 10 در جبهه‌های شمالغرب و شکست جبران‌ناپذیر ارتش بعثي صدام، جنایتی بزرگتر رقم زده شد و این ارتش شهر حلبچه و مناطق اطراف آن را با بی‌سابقه‌ترین حملات شیمیایی قرار داد.

طبق آمارهای رسمی که به همراه تصاویر مصدومین و شهدای فاجعه حلبچه به شورای امنیت ارسال شد، در این فاجعه حدود پنج هزار نفر شهید و بیش از هفت هزار نفر مصدوم شدند. مقامات کشورمان جزییات این حادثه را به اطلاع سازمان ملل رسانده و به طور رسمی درخواست اعزام تیم تحقیق کردند. اما شورای امنیت به این بهانه که حادثه در داخل خاک عراق رخ داده است، از بررسی موضوع خودداری کرد. با این حال دبیر کل سازمان ملل تصمیم گرفت کارشناس پزشکی برگزیده خود، دومنیگوئز را دوباره به ایران اعزام نماید. وی از ایران و عراق (بغداد و سلیمانیه) بازدید و مجددا کاربرد وسیع گازهای اعصاب و خردل را به ویژه علیه غیرنظامیان تائید کرد.

به دنبال انتشار وسیع اخبار فاجعه حلبچه توسط رسانه‌ها و مطبوعات در سراسر جهان و بازدید خبرنگاران خارجی از منطقه و مشاهده اجساد زنان و کودکان و مردم بی‌دفاع و فشار افکار عمومی و خشم و انزجار مردم کشورهای مختلف جهان از این جنایت، شورای امنیت سرانجام طرح قطعنامه‌ای را که توسط جمهوری فدرال آلمان، ایتالیا و ژاپن تهیه شده بود، مورد بررسی قرار داد و در تاریخ 9 می 1988 (19 اردیبهشت ماه 1367) و در جلسه شماره 2812 خود قطعنامه 612 را به اتفاق آرا تصویب کرد. با گذشت چهار سال از گزارش‌های رسمی بازرسان سازمان ملل در تائید کاربرد سلاح شیمیایی توسط رژیم عراق، این قطعنامه اولین قطعنامه سازمان ملل در این باره بود. اما در این قطعنامه نیز کوچک‌ترین ذکری از نام عراق به عنوان به کار برنده سلاح‌های شیمیایی نشد، ضمن اینکه هیچ اقدام عملی بازدارنده‌ای نیز در این قطعنامه مطرح نگردید.

با تداوم حملات شیمیایی و به درخواست جمهوری اسلامی ایران تیم‌های کارشناسی سازمان ملل دو بار در جولای 1988 (تیرماه 1367) و اوت 1988 (مرداد ماه 1367) از مناطق جنگی ایران و عراق بازدید و دو گزارش رسمی دیگر مبنی بر تائید کاربرد سلاح‌های شیمیایی توسط رژیم بعثي صدام منتشر کردند.

با ارسال گزارش بازرسان سازمان ملل به شورای امنیت و تاثر جامعه جهانی از قربانی شدن هزاران نفر از مردم بی‌گناه با سلاح‌های غیرانسانی شیمیایی، شورای امنیت مجبور به اقدام علیه جنایات رژیم بعث صدام شد. شورای امنیت در تاریخ 26 اوت 1988 (4 شهریور ماه 1367) و در جلسه شماره 2825 طرح قطعنامه‌ای را که توسط آلمان، ایتالیا، ژاپن و انگلستان پیشنهاد شده بود، تحت عنوان قطعنامه 620 تصویب کرد و در آن برای اولین بار از ایران به عنوان قربانی سلاح‌های شیمیایی در جنگ نام برده شد و خواستار کنترل صادرات مواد شیمیایی مورد استفاده در ساخت سلاح شیمیایی و نیز واکنش سریع در مقابل کاربرد این سلاح‌ها در آینده گردید. اما چه سود که این قطعنامه پس از پایان جنگ صادر شد.

با گذشت سال ها از فاجعه کاربرد سلاح‌های شیمیایی در جنگ علیه ایران، هنوز پیامدهای انسانی و زیست‌محیطی کاربرد این سلاح‌های سمی تهدیدی جدی برای سلامت قربانیان و محیط ‌زیست منطقه به شمار می‌رود و دهها هزار نفر از قربانیان این سلاح‌ها در کشور ما هنوز از عوارض و صدمات مزمن ناشی از به کارگیری سلاح‌های ممنوعه شیمیایی و سمی رنج می‌برند.

مهم‌ترین کتاب‌هایی که تاکنون درباره سلاح‌‌های شیمیایی و شهدا و جانبازان شیمیایی در ایران و خارج از ایران منتشر شده‌اند، عبارتند از:

ـ آس‍ی‍ب‌ ب‍دن‍ی‌ در ج‍ن‍گ‌ خ‍ردل‌ گ‍وگ‍ردی‌/ ن‍وی‍س‍ن‍ده‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ال‍ی‍اس‍ی‌ / مرکز اطلاع‌رسانی و خدمات علمی جهاد سازندگی.

ـ ب‍م‍ب‍اران‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ و ن‍ح‍وه‌ م‍ق‍اب‍ل‍ه‌ ب‍ا آن‌/ ن‍وی‍س‍ن‍ده‌ م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی‌ ب‍اق‍ری‌ن‍س‍‍ب‌ ش‍رب‍ی‍ان‍ی‌؛ م‍ق‍دم‍ه‌ از ن‍وری‌ / کتابفروشی امیر یزدانی (تبریز) / 1360.

ـ ج‍ن‍گ‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ و پ‍ی‍ش‍گ‍ی‍ری‌ و درم‍ان‌ آس‍ی‍ب‌ه‍ای‌ ن‍اش‍ی‌ از آن‌/ ت‍رج‍م‍ه‌ و ت‍ال‍ی‍ف‌ ع‍ل‍ی‌ ن‍وری / ج‍ه‍ان‌ دان‍ش‌ / 1363.‌

ـ تحولات یکساله جنگ تحمیلی در مطبوعات جهان‏ (شهریور 63 - شهریور 64) / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، واحد تبلیغات و انتشارات‏ / 1364.

ـ بمباران شیمیایی شهرها / ارتش جمهوری اسلامی ایران، سازمان عقیدتی سیاسی / 1364.

ـ سلاح‏های شیمیایی، میکربی و هسته‏ای و راههای مقابله با آن‏ / همایون توانا و شهریار نیک فرجام / الموت‏ / 1364.

ـ س‍لاح‌ه‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی/ م‍ص‍طف‍ی‌ ش‍ه‍رام‌ / نشاط (اصفهان) / 1364.

ـ ش‍ی‍وه‌ه‍ای‌ م‍ق‍اب‍ل‍ه‌ ب‍ا س‍لاح‌ه‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ و ب‍م‍ب‍ارانه‍ای‌ ه‍وای‍ی‌ / س‍ازم‍ان‌ ت‍ب‍ل‍ی‍غ‍ات‌ اس‍لام‍ی‌، دف‍ت‍ر ن‍م‍ای‍ن‍دگ‍ی‌ (س‍ازم‍ان‌ ص‍ن‍ای‍ع‌ م‍ل‍ی‌ ای‍ران‌) / 1364.

ـ حفاظت در برابر سلاحهای غیر هسته‏ای / مترجم نصرالله سیدی صاحباری / وزارت مسکن و شهرسازی، واحد امور جنگ، کمیته امور پناهگاهها / 1365.

ـ خطرات و بیماریهای ناشی از سلاحهای شیمیایی و میکربی و راههای مقابله با آن‏ / معین احمد محمود؛ ترجمه کاظم خلخالی فقیه‏ / 1366.

ـ ج‍ن‍گ‌افزاره‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ در س‍ی‍اس‍ت‌ ج‍ه‍ان‍ی‌ و ح‍ق‍وق‌ ب‍ی‍ن‌ال‍م‍ل‍ل‌/ ب‍ه‌ک‍وش‍ش‌ ع‍ل‍ی‌ ح‍س‍ی‍ن‌پ‍ن‍اه‌ / ج‍ه‍اد س‍ازن‍دگ‍ی‌، پ‍ش‍ت‍ی‍ب‍ان‍ی‌ و م‍ه‍ن‍دس‍ی‌ ج‍ن‍گ‌ / 1367.

ـ طراحی ایمن‏ / ماشاءالله ناظری / وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر سازه‏های امن‏ / 1367.

ـ م‍ق‍دم‍ه‌ای‌ ب‍ر ش‍ن‍اخ‍ت‌ ع‍وام‍ل‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ ج‍ن‍گ‍ی‌/ م‍دی‍ری‍ت‌ ش‌.م.‌ر س‍ت‍اد ک‍ل/ س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌ / 1367.

ـ مرثیه حلبچه‏ / نصرت الله محمودزاده‏ / مرکز نشر فرهنگی رجاء و جهادسازندگی، پشتیبانی مهندسی جنگ، واحد ثبت وقایع جنگ‏ / 1368.

ـ درم‍ان‌ م‍ج‍روح‍ی‍ن‌ ب‍م‍ب‌ه‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌/ س‍ع‍ی‍د م‍رزب‍ان‌ راد / ج‍ه‍اد دان‍ش‍گ‍اه‍ی‌، ب‍خ‍ش‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌، واح‍د ان‍ت‍ش‍ارات‌ / 1368.

ـ ما اعتراف می‌کنیم‏ / محسن صفری / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1370.

ـ سلاح‌های هدایت‏شونده‏ / آر. جی. لی. تی. ک. کارلند؛ حسین سلیقه دوست‏ / دانشگاه امام حسین (ع)، موسسه چاپ و انتشارات‏ / 1370.

ـ سازمان ملل متحد: مسوولیت حفظ صلح و امنیت ‏بین‏المللی / ناصر ثقفی عامری / وزارت امور خارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بین‏المللی / 1370.

ـ از کرخه تا راین / مسعود فراستی / کانون علمی فرهنگی ایثارگران / 1372.

ـ حلبچه تکرار هیروشیما / بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، مدیریت انتشارات و ادبیات‏ / 1372.

ـ تحلیلی بر جنگ تحمیلی رژیم عراق علیه جمهوری اسلامی (جلد 2) / اداره کل امور حقوقی وزارت امورخارجه‏ / وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات‏ / 1373.

ـ صنایع، تسلیحات و خلع سلاح شیمیایی / حسین علائی و بابک خواجه کاوسی / وزارت امور خارجه، موسسه چاپ و انتشارات‏ / 1374.

ـ نقد جنگ‏ (بررسی و تحلیل چند عملیات بزرگ‏) / فیصل الجبوری؛ مترجم محمدحسن مقیسه‏ / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1375.

ـ حقوق بین الملل و کاربرد سلاحهای شیمیایی در جنگ تحمیلی عراق علیه جمهوری اسلامی ایران‏/ سیدقاسم‏ زمانی/ بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس، مدیریت ادبیات و انتشارات‏/ 1376.

ـ سیری در جنگ ایران و عراق‏ (جلد 4: شلمچه تا حلبچه) / محمد درودیان‏ / مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ‏ / 1376.

ـ ویرانی دروازه شرقی / وفیق السامرایی؛ ترجمه عدنان قارونی / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز فرهنگی، معاونت انتشارات/ 1377.

ـ ن‍گ‍رش‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ ب‍ر ج‍ن‍گ‌ ت‍ح‍م‍ی‍ل‍ی‌/ ت‍ال‍ی‍ف‌ م‍رت‍ض‍ی‌ م‍س‍ت‍ش‍اری‌ / دان‍ش‍گ‍اه‌ گ‍ی‍لان‌ (گیلان) / 1377.

ـ حقوق بین‏الملل سلاحهای کشتار جمعی / جمشید ممتاز؛ ترجمه امیرحسین رنجبریان‏ / نشر دادگستر / 1377.

ـ تکثیر سلاحهای هسته‏ای / ترجمه احمد علیخانی / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دانشکده فرماندهی، دوره عالی جنگ‏ / 1378.

ـ سیری در جنگ ایران و عراق‏ (جلد 3: فاو تا شلمچه) / محمد درودیان‏ / مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ‏ / 1378.

ـ پ‍ی‍ش‍گ‍ی‍ری‌ و درم‍ان‌ ع‍وارض‌ ن‍اش‍ی‌ از س‍لاح‌ه‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی ‌/ ن‍وش‍ت‍ه‌ ع‍ب‍دال‍م‍ج‍ی‍د چ‍راغ‍ع‍ل‍ی‌ / گ‍ل‍ب‍ان‌ و دان‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ پ‍زش‍ک‍ی‌ ب‍ق‍ی‍ة‌ال‍ل‍ه‌(ع‍ج‌) / 1379.

ـ تاریخ انقلاب، برای کودکان و نوجوانان‏ (کتاب 10: 1364: حلبچه، خانه سوری)/ با اهتمام مژگان شیخی/ نشر تاریخ و فرهنگ‏ / 1379.

ـ جنبه‏های پزشکی دفاع هسته‏ای (جلد 1) / ترجمه حسینعلی مهرانی و منصور کشاورز / دانشگاه علوم پزشکی بقیةالله (عج)/ 1379.

ـ توفان بی پایان‏ / آویگدور هاسل کودن؛ مترجم عباس مخبر / وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات‏ / 1379.

ـ سلاحهای کشتار جمعی: هزینه‏ها و منافع‏ / کاتلین بایلی؛ ترجمه جمشید شیرازی / نشر و پژوهش فرزان روز / 1379.

ـ ج‍ن‍ب‍ه‌ه‍ای‌ پ‍زش‍ک‍ی‌ دف‍اع‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌/ ت‍رج‍م‍ه‌ ح‍س‍ی‍ن‌ع‍ل‍ی‌ م‍ه‍ران‍ی و م‍ن‍ص‍ور ک‍ش‍اورز / آری‍ا طب‌ و دان‍ش‍گ‍اه‌ ع‍ل‍وم‌ پ‍زش‍ک‍ی‌ ب‍ق‍ی‍ة‌ال‍ل‍ه‌(ع‍ج‌)/ 1380.

ـ ره‌یافته عشق / نجاتعلی صادقی‌گویا / نشر شاهد / 1380.

ـ دفاع زمینی در ایران 1400 / نجاتعلی صادقی‌گویا / ایران سبز / 1380.

ـ مبانی و تاریخ اندیشه نظامی در ایران‏ / محمدحسین جمشیدی / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ‏ / 1380.

ـ پیشگیری و درمان عوارض ناشی از سلاحهای شیمیایی / عبدالمجید چراغعلی / گلبان و دانشگاه علوم پزشکی بقیة‏الله (عج) / 1380.

ـ آشنایی با معاهدات خلع سلاح و کنترل تسلیحات‏ / کاظم غریب‏آبادی / سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح‏ / 1381.

ـ سلاح‏های هسته‏ای: عوارض، تشخیص و درمان‏ / هومن بخشنده، غلامرضا پورحیدری/ اندیشمند / 1381.

ـ سوختگان وصل (مجموعه شعر نکوداشت جانبازان شیمیایی) / دفتر نشر معارف / 1381.

ـ اسرائیل و سلاحهای هسته‏ای / آونر کوهن؛ ترجمه رضا سعید محمدی / وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات‏ / 1381.

ـ پاشنه‌ آشیل آمریکا / ریچارد فالکنرات و رابرت نیومن؛ ترجمه احمد علیخانی / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، دانشکده فرماندهی و ستاد، دوره عالی جنگ‏ / 1381.

ـ لحظه جدایی من‏ (سردشت‏) / داود امیریان‏ / دفتر ادبیات و هنر مقاومت‏ / 1381.

ـ مردی با چفیه سفید (براساس زندگی شهید عباس کریمی) / اصغر فکور / دفتر ادبیات و هنر مقاومت / 1381.

ـ مرد ره / احمد حسینیا / مرکز اسناد انقلاب اسلامی / 1381.

ـ مجموعه مقالات همایش سراسری نقش علوم پایه در پدافند جنگهای نوین‏ / محمدابراهیم مینایی / دانشگاه امام حسین (ع) / 1381.

ـ ع‍وام‍ل‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ ک‍ن‍ت‍رل‌ اغ‍ت‍ش‍اش‌: وی‍ژگ‍ی‌ه‍ا، ع‍وارض‌، پ‍ی‍ش‍گ‍ی‍ری‌ و درم‍ان‌/ م‍ول‍ف‍ی‍ن‌ پ‍روی‍ن‌ ص‍ال‍ح‍ی‌ و غ‍لام‍رض‍ا پ‍ورح‍ی‍دری ‌/ ان‍دی‍ش‍م‍ن‍د / 1381.

ـ تاریخ مرموز جنگ شیمیایی و بیولوژیکی / رابرت هریس و جرمی پاکسمن / واشنگتن پست آمریکا / 2002 (1381).

ـ عوامل جنگ شیمیایی / تیموتی مارس؛ ترجمه غلامرضا پورحیدری و امیرحسین خلجی / تیمورزاده / 1381.

ـ ج‍ان‍ب‍ازان‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌: ت‍اری‍خ‍چ‍ه‌، آم‍ار، خ‍دم‍ات‌/ م‍ح‍م‍د ح‍ی‍دری‍ان‌ م‍ق‍دم‌ و ش‍ه‍ری‍ار خ‍اطری‌ / ب‍ن‍ی‍اد م‍س‍ت‍ض‍ع‍ف‍ان‌ و ج‍ان‍ب‍ازان‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، پ‍ژوه‍ش‍ک‍ده‌ م‍ه‍ن‍دس‍ی‌ و ع‍ل‍وم‌ پ‍زش‍ک‍ی‌ ج‍ان‍ب‍ازان‌ / 1381.

ـ رف‍ع‌آل‍ودگ‍ی‌ ع‍وام‍ل‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ و ب‍ی‍ول‍وژی‍ک ‌/ ت‍رج‍م‍ه‌ ام‍ی‍ر ام‍ی‍ن‍ی‌ف‍ر، س‍ع‍ی‍د ق‍دی‍م‍ی‌ / دان‍ش‍گ‍اه‌ ام‍ام‌ ح‍س‍ی‍ن(ع)‌، م‍وس‍س‍ه‌ چ‍اپ‌ و ان‍ت‍ش‍ارات‌ / 1381.

ـ بیوتروریسم و سلاح‏های بیولوژیک / سیدرضا حسینی دوست / اندیشمند / 1381.

ـ راهنمای امداد و درمان مصدومین بیولوژیک / ترجمه سیدرضا حسینی‌دوست‏ / اندیشمند / 1381.

ـ راهنمای بهداشت و سلامت برای جانبازان شیمیایی و مراقبین بهداشتی آن‌ها / مصطفی قانعی و شهریار خاطری / پژوهشکده مهندسی و علوم پزشکی جانبازان / 1382.

ـ ک‍ن‍وان‍س‍ی‍ون‌ م‍ن‍ع‌ ت‍وس‍ع‍ه‌، ت‍ول‍ی‍د، ان‍ب‍اش‍ت‌ و ب‍ه ک‍ارگ‍ی‍ری‌ س‍لاح‌ه‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ و ان‍ه‍دام‌ آن‍ه‍ا / مترجم احمد میرزایی / دان‍ش‍گ‍اه‌ ص‍ن‍ع‍ت‍ی‌ م‍ال‍ک‌‌اش‍ت‍ر / 1382.

ـ منوچهر مدق به‏روایت همسر شهید / مریم برادران‏ / روایت فتح / 1382.

ـ م‍س‍ائ‍ل‌ ای‍ران‌ و ع‍راق‌/ ح‍س‍ی‍ن‌ ده‍ش‍ی‍ار / اب‍رار م‍ع‍اص‍ر ت‍ه‍ران‌ / 1382.

ـ عوامل شیمیایی / حسین فخرائیان / دانشگاه امام حسین (ع) / 1382.

ـ غلبه بر دشمن‏ (درآمدی بر هشت سال جنگ تحمیلی) / گردآورنده سید مسعود جزایری / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، اداره روابط عمومی و انتشارات‏ / 1382.

ـ ب‍ول‍ت‍ن‌ وی‍ژه‌: ک‍ن‍ت‍رل‌ س‍لاح‌ه‍ای‌ ک‍ش‍ت‍ار ج‍م‍ع‍ی‌ / ن‍ظارت‌ و اج‍را م‍وس‍س‍ه‌ ف‍ره‍ن‍گ‍ی‌ م‍طال‍ع‍ات‌ و ت‍ح‍ق‍ی‍ق‍ات‌ ب‍ی‍ن‌ال‍م‍ل‍ل‍ی‌ اب‍رار م‍ع‍اص‍ر ت‍ه‍ران‌، م‍ع‍اون‍ت‌ ت‍ول‍ی‍د / اب‍رار م‍ع‍اص‍ر ت‍ه‍ران / 1382.

ـ جنگ شیمیایی عراق و تجارب پزشکی آن‏ / سید عباس فروتن‏ / تیمورزاده و نشر طبیب‏ / 1382.

ـ آشنایی با عوامل جنگ بیولوژیک / تألیف و ترجمه حسین معصوم‏بیگی / اسپند هنر / 1382.

ـ ج‍ن‍گ‌اف‍زاره‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌: ک‍ارب‍رده‍ا و پ‍ی‍ام‍ده‍ا/ آرش‌ اک‍ب‍ری ‌ن‍وش‍اد / ارت‍ش‌ ج‍م‍ه‍وری‌ اس‍لام‍ی‌ ای‍ران‌‏‫، سازمان عقیدتی سیاسی / 1382.

ـ تسلیحات، خلع سلاح، و امنیت بین‏المللی / به کوشش حسین قربانی / اندیشه ناب‏ / 1383.

ـ ج‍ن‍گ‌ ن‍وی‍ن‌ (ش‌. م‌. ه): ج‍ن‍گ‍ه‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌، ب‍ی‍ول‍وژی‍ک‌ و ه‍س‍ت‍ه‌ای / ت‍ال‍ی‍ف‌ ج‍ان‌ ن‍وری‍س‌ و وی‍ل‌ ف‍ول‍ر؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ م‍ی‍ن‍ای‍ی‌ / ‌دان‍ش‍گ‍اه‌ ام‍ام‌ ح‍س‍ی‍ن‌(ع‌)/ 1383.

ـ سلاح‌های هسته‌ای و اثرات ناشی از آن / نویسنده ل.و. مک نا؛ مترجم حسین سلیقه دوست / نشر مصباح الهدی / 1383.

ـ دستاوردهای دفاع مقدس و راههای حفظ و نشر آن‏ / اسماعیل منصوری لاریجانی / خادم الرضا (ع) (قم) / 1384.

ـ شورای امنیت سازمان ملل و مسئله خلع سلاح عراق‏ / کوروش احمدی / وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات‏ / 1384.

ـ افلاکیان زمین (جلد 8: شهید محمد صنیع‌خانی) / نشر شاهد / 1384.

ـ اق‍دام‍ات‌ ب‍ه‍داش‍ت‌ ع‍م‍وم‍ی‌ در م‍ق‍اب‍ل‍ه‌ ب‍ا س‍لاح‍ه‍ای‌ ش‍ی‍م‍ی‍ای‍ی‌ و ب‍ی‍ول‍وژی‍ک‌ (راه‍ن‍م‍ای‌ س‍ازم‍ان‌ ب‍ه‍داش‍ت‌ ج‍ه‍ان‍ی‌)/ م‍ول‍ف‌ س‍ازم‍ان‌ ب‍ه‍داش‍ت‌ ج‍ه‍ان‍ی‌؛ م‍ت‍رج‍م‌ رم‍ض‍ان‍ع‍ل‍ی‌ ع‍طای‍ی‌ ک‍ج‍وی‍ی‌ / س‍پ‍اه‌ پ‍اس‍داران‌ ان‍ق‍لاب‌ اس‍لام‍ی‌، م‍ع‍اون‍ت‌ آم‍وزش‌ و ن‍ی‍روی‌ ان‍س‍ان‍ی‌، م‍رک‍ز ب‍رن‍ام‍ه‌ری‍زی‌ و ت‍ال‍ی‍ف‌ ک‍ت‍اب‍ه‍ای‌ درس‍ی‌ / 1384.

ـ نقد و بررسی جنگ ایران و عراق (جلد 4: روند پایان جنگ‏) / محمد درودیان‏ / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ‏ / 1384.

ـ سلاح خاموش‏ (بیوتروریسم) / مولف حمید حمزه‏زاده‏ / ارتش جمهوری اسلامی ایران، سازمان عقیدتی سیاسی / 1384.

ـ سردشت / گروه نویسندگان / بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس / 1385.

ـ اداره مصدومین حوادث شیمیایی، هسته‌ای و میکروبی شامل مراقبتهای حاد طی ۷۲ ساعت اول بعد از بحران/ تالیف ملاحت نیک‌روان‌مفرد و فروزان آتش‌زاده ‌شوریده / نور‌دانش / 1385.

ـ بمب اتمی / بهزاد پاکروح، احمد بیگی / اندیشه سرا / 1385.

ـ جنگ‌افزارهای کشتار همگانی / آرش اکبر نوشاد / ارتش جمهوری اسلامی ایران، سازمان عقیدتی سیاسی، معاونت فرهنگی، مدیریت انتشارات / 1385.

ـ بمب‌های شیمیایی / تهیه و تدوین شورای نویسندگان / لک‌لک / 1385.

ـ زخمی در آینه (مجموعه یادداشت‌ها و اشعار در مرثیه حلبچه شهید) / سروده، نوشته و ترجمه فاروق صفی‌زاده / نشر صریر / 1385.

ـ اصول و فناوری آشکارسازی و سنجش عوامل شیمیایی / عزیز دهپور و علی محمودخانی / دانشگاه امام حسین(ع) / 1385.

ـ طالبی به روایت همسر شهید/ مرجان فولادوند/ روایت فتح / 1385.

ـ خلع سلاح عراق / نوشته هانس بلیکس؛ ترجمه محمدحسین آهوئی / اطلاعات / 1385.

ـ جنگ افزارهای کشتار همگانی / گردآوری آرش اکبری نوشاد / ارتش جمهوری اسلامی ایران، سازمان عقیدتی سیاسی / 1385.

ـ نیمه نارنج / شمسی خسروی / صریر / 1385.

ـ یک مسئله سمی (شیمیایی) / چوست آرهیلترمن / دانشگاه کمبریج آمریکا / 2007 (1386).

ـ فرهنگ لغات ش.م.ه / محسن رضوی / دانشگاه افسری امام علی (ع) / 1386.

ـ جنگ ایران و عراق / ادوارد ویلت / رسن (ایالات متحده آمریکا) / 2007 (1386).

ـ آشنایی با عوامل جنگ نوین (۱) / گردآوری و تنظیم قاسم روح‌پرور / سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، معاونت آموزش و نیروی انسانی، مرکز برنامه‌ریزی و تالیف کتابهای درسی / 1386.

ـ بحرانهای هسته‌ای، بیولوژیک و شیمیایی: اقدامات فوری و حفاظت جامعه/ غلامرضا پورحیدری و مسعود خاتمی / موسسه آموزش عالی علمی ـ کاربردی هلال احمر ایران / 1386.

ـ پدافند ش.م.ه / تهیه و تدوین افشین مرادی / ارتش جمهوری اسلامی ایران، نیروی زمینی، انتشارات معاونت آموزشی / 1386.

ـ جنگ شیمیایی عراق علیه ایران به روایت اسناد سازمان ملل متحد / تدوین گر شهریار خاطری / نشر صریر / 1386.

ـ تحدید تسلیحات شیمیایی و بیولوژیکی در حقوق بین‌الملل (با رویکردی به جنگ تحمیلی عراق علیه ایران) / مهدی کردبچه حسین آباد / نشر صریر / 1386.

ـ راهنمای دفاع شیمیایی و بیولوژیک / فردریک آر. سیدل و ویلیام سی. پاتریک؛ مترجم مهران ببری / دانشگاه صنعتی مالک اشتر / 1386.

ـ سازمان منع سلاح‌های شیمیایی / وزارت امور خارجه، مرکز چاپ و انتشارات / 1386.

ـ سرفه‌های خونین تفنگی در باد / مرتضی حیدری آل‌کثیر / بنیاد حفظ آثار و نشر ارزش‌های دفاع مقدس / 1386.

ـ بوسه و تاول (خاطرات شهید ابراهیم هندوزاده) / مولف عباس میرزایی / مرکز کرمان‌شناسی (کرمان) و بنیاد حفظ آثار و نشر ارزشهای دفاع مقدس / 1387.

ـ پدافند ش.‌م.ه./ حسن توکلی و خدایار غفوری / دانشگاه افسری امام علی(ع) / ‏‫1387.

منبع : خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا)